Ο νευροψυχολογικός έλεγχος δεν έχει σχέση με την «ψυχολογία» του εξεταζόμενου. Διενεργείται από νευρολόγο εξειδικευμένο στις άνοιες ή από ψυχολόγο εκπαιδευμένο στη διενέργεια των σχετικών τεστ (νευρο-ψυχολόγο). Η ιδέα πίσω από τη διεξαγωγή αυτού του ελέγχου είναι η αντικειμενική εκτίμηση και αξιολόγηση της νόησης ενός ατόμου κατά λειτουργία/πεδίο και η σύγκριση της επίδοσης με την αναμενόμενη βάσει της ηλικίας και της εκπαίδευσής του σε άτομα της ίδιας εθνικότητας. Με τον τρόπο αυτό, η αξιολόγηση ενός αποτελέσματος ως ενδεικτικού διαταραχής δεν εξαρτάται σε τόσο μεγάλο βαθμό από την προσωπική γνώμη του εξεταστή, αλλά στηρίζεται σε έναν όγκο δεδομένων που είναι ήδη διαθέσιμα. Ας μην ξεχνάμε ότι, όπως έχει ήδη αναφερθεί στην ενότητα των μύθων για την άνοια, αυτό που ενδιαφέρει δεν είναι η απόλυτη επίδοση του εξεταζόμενου στα τεστ, αλλά η σχετική θέση του ως προς το μέσο όρο, το συνηθισμένο δηλαδή αποτέλεσμα, των αντίστοιχων με αυτόν ατόμων.
Δεν είναι απαραίτητο σε κάθε εξέταση του ασθενούς να διενεργείται πλήρης νευροψυχολογικός έλεγχος. Ο ειδικός στις άνοιες νευρολόγος μπορεί να επιλέξει πόσα και ποια τεστ χρειάζεται να γίνουν σε κάθε επίσκεψη, όπως και αν πρέπει ο ασθενής να παραπεμφθεί σε νευροψυχολόγο για το ολοκληρωμένο σετ δοκιμασιών. Για παράδειγμα, αν η νοητική έκπτωση του ασθενούς είναι σε αρχικό στάδιο, οπότε τα ελλείμματα είναι μικρά και δυσδιάκριτα, ή αν παρατηρείται ιδιαίτερα άτυπη κλινική εικόνα, ενδέχεται ο πλήρης νευροψυχολογικός έλεγχος να δώσει απαντήσεις που θα διευκολύνουν την τελική διάγνωση.
Σύμφωνα με όσα αναφέρθηκαν στην ενότητα των συμπτωμάτων και της διάγνωσης, πρέπει να εξεταστούν όλα τα πεδία των νοητικών λειτουργιών. Ας δούμε ενδεικτικά μερικά τεστ που θα μπορούσαν να εξετάσουν την καθεμιά:
| Νοητικό πεδίο | Ενδεικτικά παραδείγματα σχετικών τεστ |
| Προσοχή – συγκέντρωση | Ζητάμε από τον εξεταζόμενο να ενώσει κύκλους με αριθμούς κατά αύξουσα σειρά ή να κάνει ταυτόχρονα δύο πράγματα που απαιτούν την προσοχή του |
| Εκτελεστική ικανότητα | Ο εξεταζόμενος πρέπει να ενώσει κύκλους κατά αύξουσα σειρά με εναλλάξ αριθμούς και γράμματα, ή να συγκρατήσει μια σειρά αριθμών και να την προφέρει αντίστροφα |
| Μάθηση – μνήμη | Επανάληψη λίστας λέξεων ή αριθμών ελεύθερα ή με υποβοήθηση, ερώτηση για τα ονόματα διάσημων προσώπων, εξοικείωση με ένα αφηρημένο σχήμα και αντιγραφή του από μνήμης αργότερα |
| Γλώσσα | Ο εξεταζόμενος καλείται να ονομάσει αντικείμενα σε εικόνες ή να πει σε ένα λεπτό όσες λέξεις μπορεί να σκεφτεί που ανήκουν σε μια κατηγορία ή αρχίζουν από ορισμένο γράμμα. Αξιολογείται επίσης η ικανότητά του να κατανοήσει προφορικές εντολές |
| Αντιληπτική – κινητική ικανότητα | Διχοτόμηση γραμμής, αντιγραφή γεωμετρικών σχημάτων, σχεδιασμός ρολογιού με ορισμένη ώρα, παντομίμα χειρονομιών ή χρήσης αντικειμένων |
| Κοινωνική νόηση | Αναγνώριση συναισθημάτων σε εικόνες προσώπων |
Όπως φαίνεται από τον ενδεικτικό αυτό πίνακα, η εξέταση των νοητικών λειτουργιών απαιτεί χρόνο και υπομονή εκ μέρους του εξεταστή, στοιχεία που η εμπειρία του δεν μπορεί να υποκαταστήσει.
Τέλος, τονίζεται ότι τα αποτελέσματα του νευροψυχολογικού ελέγχου δεν μπορούν να ερμηνευθούν από μόνα τους και χρειάζεται συνεκτίμηση με όλα τα υπόλοιπα δεδομένα από το ιστορικό, την κλινική εξέταση και την απεικόνιση προκειμένου ο ειδικός να καταλήξει σε διάγνωση.